Postępowanie w sprawie o ubezwłasnowolnienie regulują przepisy Kodeksu postępowania cywilnego. Właściwym do rozpoznania tych spraw jest Sąd Okręgowy dla miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania – miejsca jej pobytu. Wnioskodawcami w postępowaniach o ubezwłasnowolnienie może zgłosić: małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, a także jej przedstawiciel ustawowy. Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy samego prawa, prócz wnioskodawcy: osoba, której dotyczy wniosek, jej przedstawiciel ustawowy i małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora. Sądu prowadzący sprawę zobowiązany jest do przeprowadzenia postępowania dowodowego na wielu płaszczyznach, z udziałem stron postępowania, świadków, biegłych lekarzy np. psychiatry, neurologa, psychologa oraz innych uczestników postępowania.
W toku postępowania o ubezwłasnowolnienie Sąd może dla osoby pełnoletniej wyznaczyć Doradcę Tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia. Postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego traci moc z chwilą prawomocnego zakończenia postępowania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia w przypadku negatywnie rozpatrzonego wniosku o ubezwłasnowolnienie lub do czasu ustanowienia przez Sąd Opiekuńczy – kuratora lub opiekuna, w przypadku zaaprobowania przez Sąd Okręgowy wniosku o ubezwłasnowolnienie. Doradca Tymczasowy uprawniony jest do reprezentowania osoby w stosunku do której toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie we wszystkich innych sprawach dotyczących jej osoby.
Przesłanki orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego zostały określone w kodeksie cywilnym który stanowi:
Art.13 [Ubezwłasnowolnienie całkowite]
§ 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
§ 2. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.
Art. 16. [Ubezwłasnowolnienie częściowe]
Skutkiem orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego jest pozbawienie osoby ubezwłasnowolnionej możliwości decydowania o swoim życiu i podejmowania przez nią jakichkolwiek czynności prawnych np. zawarcie i sporządzenie umowy sprzedaży lub darowizny sporządzenie testamentu. Taka osoba może jedynie zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. robienie drobnych zakupów) jeżeli nie pociąga to za sobą jej pokrzywdzenia.
Natomiast osoba częściowo ubezwłasnowolniona może co do zasady podejmować czynności prawne, jednak za zgodą przedstawiciela ustawowego. Bez zgody Kuratora ubezwłasnowolniony częściowo może jedynie zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.
Nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie pieczę sprawuje OPIEKUN. Do jego zadań należy m.in. zarząd majątkiem ubezwłasnowolnionego, reprezentacja w dokonywaniu czynności prawnych i składaniu oświadczeń woli. Opiekun powinien zapewnić swojemu podopiecznemu środki do życia, mieszkanie i wyżywienie, opiekę medyczną a w razie potrzeby wystąpić z wnioskiem o świadczenia społeczne.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo Sąd Opiekuńczy powołuje KURATORA, który jest jej przedstawicielem ustawowym. Kurator ma obowiązek udzielać przede wszystkim pomocy przy dokonywaniu czynności prawnych, gdyż jego podopieczny nie jest pozbawiony zdolności do dokonywania czynności prawnych jak w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego lecz ma taką zdolność ograniczoną.
